ببینید

حصن کیفا

تپه حصن کیفا (Hasankeyf Höyüğü)، در رود دجله، آثار نیمه دوم هزاره دهم پیش از میلاد را در خود دارد و کاوش‌های باستان‌شناسی ثابت می‌کند که این تپه دربردارنده خاک یکی از اولین سکونت‌گاه‌های هزاره دهم است.

حصن کیفا در زمان خلیفه عمر (رض) به دست سپاهیان مسلمان فتح شد. این سکونت‌گاه که شاهد حکومت امویان، عباسیان، حمدانیان و مروانیان بود، در سال ۱۱۰۲ به تصرف آل ارتق درآمد و برای مدت طولانی پایتخت آنها شد. پس از سال ۱۲۳۲، این منطقه تحت فرمانروایی ایوبیان و بعد از سال ۱۴۶۲ تحت فرمانروایی آق‌قویونلوها و سرانجام پس از سال ۱۵۱۶ تحت فرمانروایی عثمانیان قرار گرفت. در حصن کیفا، که میزبان تمدن‌های بزرگی بوده است، نمونه‌های زیادی از معماری مذهبی، نظامی و شهری وجود دارد.

ساختار آهکی زمین‌های اطراف حصن کیفا از جنوب و جنوب شرقی شرایط لازم برای شکل‌گیری منظره‌ای شگفت‌انگیز را فراهم کرده است و این تصور را در ذهن ایجاد می‌کند که گویی طبیعت و انسان دست به دست هم داده‌اند تا ژرف‌دره‌های باشکوه و عمیق و خانه‌های غارنشینی موجود در آن‌ها را شکل دهند. این منطقه با هزاران غار، یکی از شگفتی‌های طبیعی نادر در جهان است.

موزه باتمان و پارک موزه

یکی از موزه‌های مهم منطقه، موزه باتمان (Batman Müzesi) دارای ۳ سالن نمایشگاهی با عناوین پارینه‌سنگی-نوسنگی، ایلیسو و سالن حصن کیفا است. در این موزه حدوداً ۵۰۰ دست‌ساخته از دوران پارینه‌سنگی تا قرون وسطا به نمایش گذاشته شده است.

صومعه مور کوریاکوس

صومعه مور کوریاکوس (Mor Kuryakos Manastırı) که در انتهایی‌ترین قسمت منطقه طور عبدین قرار داد، از مکان‌های مقدس مسیحیان آشوری به حساب می‌آید و در میان نزدیک به ۸۰ کلیسا و صومعه این منطقه جایگاه مهمی دارد.

کتیبه‌های زیادی نوشته‌شده به زبان آشوری در این صومعه وجود دارند، از جمله کتیبه‌های دروازه اصلی در ورودی صومعه و کتیبه‌های طاق‌ها و دیوارهای موجود در صحن‌ها. در کتیبه اول از شخصی به نام سلیبو اهل حلب نام برده شده است، اما هیچ اطلاعاتی از تاریخ ساخت صومعه اطلاعی در آن ارائه نشده است.

مسجد خضر بیگ

مسجد خضر بیگ (Hızır Bey Cami) در مرکز منطقه کوزلوک باتمان واقع شده است. این مسجد بزرگترین مسجد منطقه کوزلوک است. تاریخ ساخت آن سال ۱۴۸۵ است. در کتیبه مسجد نوشته شده که مسجد به دست خضر بیگ ساخته شده است.

مسجد ابراهیم بیگ

بر اساس آنچه در کتیبه بالای درب ورودی مسجد قرار دارد، این مسجد در سال ۱۷۰۵ ساخته شده است. مناره مسجد روی پایه‌ای پنج‌ضلعی ساخته شده است. ساختار معماری آن ارزش هنری والایی دارد و دارای زیبایی‌های ظریفی است. علاوه بر این، مناره آن با پلکان دوتایی، که یکی ۱۰۰ پله و دیگری ۹۹ پله دارد، ساخته شده است.

قلعه حصن کیفا

این بنا بر روی توده سنگی یکپارچه‌ای به ارتفاع متوسط ۹۳ متر از لبه رود دجله ساخته شده است. این ارگ که «شهر علیا» (Yukarı Şehir) نیز نامیده می‌شود، با دیوارها و دروازه‌های باشکوهی که هماهنگ با سازه طبیعی‌اش است، به‌دلیل اهمیت استراتژیک در قرن چهارم پس از میلاد ساخته شد. امپراتوری روم از آن به‌عنوان پایگاه نظامی استفاده می‌کرد و تا دهه ۱۹۷۰ میلادی به‌عنوان یک منطقه مسکونی دارای سکنه بود. بقایای کاخ‌های خانواده‌های پادشاهان را می‌توان در بلندترین نقاط ارگ مشرف به کل منطقه با هزاران خانه دید. در دره شرق و جنوب شرقی قلعه خانه‌ها و مغازه‌های زیادی وجود دارد که می‌توان آنها را به‌عنوان سکونت‌گاه‌های غارنشینی توصیف کرد. بیشتر خانه‌های اینجا در صخره حجاری شده بودند و در جلوی بسیاری از آنها چاه و آب‌انبار وجود داشت. یکی دیگر از ویژگی‌های قابل توجه این قلعه، سیستم استخراج آب چشمه دوره ایوبیان و آل ارتق است. آب یا از طریق لوله‌های سفالی از ارتفاعات بالاتر، و یا از کانال‌های حفرشده در سنگ‌ها به قلعه منتقل می‌شد. دروازه ورودی و دیوارهای ارگ و سازه اصلی قلعه بیرونی مربوط به دوره رومی است. اولین ساختمان مسجد جامع و همچنین بخشی از «قلعه بزرگ» میزبان دست‌ساخته‌ها و آثار حکومت آل ارتق است که هویت ثانویه‌ای به این شهر می‌بخشد. ظاهر فعلی «شهر علیا» عمدتاً مشخصه‌های سلسله ایوبیان را در خود دارد. «کاخ کوچک»، بخشی از «کاخ بزرگ» و سه دروازه قلعه تا حدی به‌دست ایوبیان ساخته یا بازسازی شده است. این قلعه دارای سرمایه‌های فرهنگی مانند «کاخ بزرگ»، «کاخ کوچک»، «مسجد جامع» و «عمارت یوسف آقا» است.

کاخ بزرگ

«کاخ بزرگ» (Büyük Saray) در بالاترین قسمت قلعه، در داخل ارگ واقع شده است. موقعیت مکانی و همچنین ابعاد خارق‌العاده تاریخی این بنا گواهی بر اهمیت آن است. تصور بر آن است که این بنا، که در عصر رومیان به‌عنوان پادگان مورد استفاده قرار می‌گرفت، در دوره آل ارتق و ایوبیان کاخ بود. کاخ بزرگ حدود ۲۳۰۰ متر مربع مساحت دارد. در هیچ کتیبه‌ای سال ساخت کاخ نوشته نشده است. با این حال، از پلان‌ها و ویژگی‌های معماری آن می‌توان پی برد که این بنا در دوره رومیان پادگان نظامی بوده است. راهروها، سالن‌ها و اتاق‌های بزرگ به‌هم‌پیوسته در اندازه‌های مختلف و همچنین بخش‌های مستقلی وجود دارد که نشان‌دهنده یک بنای نظامی است که در آن نگهبانان نظامی که مسئولیت دفاع از ارگ را بر عهده داشتند، مستقر بودند.

کاخ کوچک

این بنا در منتهی‌الیه شمال شرقی قلعه واقع شده و مشرف بر منطقه است. توده سنگی مسطح و حجاری شده است تا ظاهر برج به آن داده شود. در منابع تاریخی عنوان می‌شود که «کاخ کوچک» (Küçük Saray) به‌دست سلطان ایوبی «مجیرالدین محمد» ساخته شده است. بنای مستطیلی شکل که با گنبد طاق گهواره تیزه‌دار پوشانده شده و عمارتی تمام‌نما با یک تالار است. کارهایی برای مرتفع کردن این مکان به‌منظور محافظت از آن در برابر آب در حال انجام است.

مسجد جامع

مسجد جامع (Ulu Cami) در ضلع شمالی «شهر علیا» در داخل ارگ و جنوب غربی حرمسرای کاخ واقع شده است. این بنا تغییرات زیادی کرده و آنچه امروز از آن باقی مانده به شکل ویرانه‌ای با تخریب زیاد است. معلوم نیست این بنا به دست چه کسی و در چه زمانی ساخته شده است. اعتقاد بر این است که این قلعه بر روی مرتفع‌ترین نقطه یک معبد عصر رومی ساخته شده است. با توجه به پلان آن و با در نظر گرفتن شباهت‌هایش به مساجد دوران آل ارتق، می‌توان گفت که این بنا متعلق به دوران پس از آل ارتق است. دیدگاه دیگری حاکی از آن است که ممکن است این بنا کلیسایی مربوط به دوره پیش از سلسله آل ارتق باشد. شهرت سلطان ایوبی، المالک العادل مجیرالدین محمد (۷۲۶-۷۳۶) به انجام دادن کارهای بزرگ معماری پس از به قدرت رسیدن در ۷۲۸ (۱۳۲۵) است. مسجد جامع بعد از دهه ۱۹۳۰ مرمت شد و بخش‌های دیگری به قسمت‌های شرقی و غربی اضافه شد. محوطه جلوی محراب آن (طاقچه نشان‌دهنده قبله) یک دالان گنبددار مستطیلی‌شکل است. در نمای خارجی شمالی مناره که از خرده‌سنگ ساخته شده است، کتیبه گچ‌بری‌شده و تزیینات گچی وجود دارد! در شمال آن صحن بزرگی وجود دارد. صحن با سنگ تراش‌خورده سنگفرش شده و دارای حوضی در جلوی سرسرای گنبددار مسجد و آب‌انبار-مخزن آب در زیر حوض است.

موزه حصن کیفا

موزه حصن کیفا (Hasankeyf Müzesi) پذیرای دست‌ساخته‌هایی از موزه‌های باتمان، دیاربکر و ماردین است. علاوه بر کاوش‌های باستان‌شناسی در حصن کیفا، ۲۰ اثر باستانی از کاوش‌های نجات در باتمان، ماردین، سعرد و دیاربکر و آثار باستانی که از موزه‌های باتمان، دیاربکر و ماردین دریافت شده است، مجموعه باستان‌شناسی این موزه را غنی کرده است. مجموعه باستان‌شناسی، دست‌ساخته‌های قوم‌نگاری و سکه‌ها غنی‌ترین مجموعه موزه را تشکیل می‌دهند که ۲۹۷۳ دست‌ساخته از دوران پارینه‌سنگی، نوسنگی، عصر مس، عصر برنز، عصر آهن، قرون وسطی و دوره‌های رومی، آل ارتق و عثمانی در آن به نمایش گذاشته شده است.

انواع سنگ های ژئومورفولوژیکی و فسیل‌های یافته‌شده مربوط به دوران ماقبل تاریخ در سالن‌های طبقه پایین و بالا به نمایش گذاشته شده است. علاوه بر این، یافته‌های مربوط به دوران نوسنگی، عصر مس، عصر برنز، عصر آهن، قرون وسطی، اوایل مدرنیته و ربع اول قرن بیستم از بررسی‌ها و کاوش‌های نجات در ۴ استان در سراسر منطقه بین سال‌های ۲۰۰۰-۲۰۱۸ به دست آمده است. تصاویر متحرکی که مربوط به همه دوران‌ها هستند نیز قابل توجه‌اند.

پارک باستانی

در راستای کار روی توسعه منابع آب و خاک رود دجله در منطقه جنوب شرقی آناتولی - محل قرارگیری حصن کیفا از نظر تاریخی - تلاش‌هایی برای حفاظت و بازیابی سرمایه‌های فرهنگی که تحت تأثیر احداث سد ایلیسو و پروژه نیروگاه برق آبی قرار می‌گرفت انجام شد، این پروژه به دست «اداره کل عملیات هیدرولیک دولتی» (DSİ) در سال ۱۹۵۴ کلید خورد ولی در عمل در سال ۲۰۰۶ آغاز شد. در سال ۲۰۱۹ آب سد این منطقه را گرفت.

هدف این بود که اصالت دست‌ساخته‌ها و ویرانه‌های تاریخی که به‌منزله میراث معماری حصن کیفا بودند حفظ شود و از آنها در برابر تأثیرات مستقیم یا جزئی ناشی از سد محافظت شود. ارزش‌های معماری، زیبایی‌شناختی و همچنین ارزش‌های تاریخی، فرهنگی، مکان‌های اطراف، بافت‌های ساختاری و ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی موجود در آنها باید حفظ می‌شد. جابه‌جایی روش اصلی برای حفاظت و بازیابی بود. در این چارچوب، منطقه آرکئوپارک ساخته شد. این منطقه همانند «شهر سفلی» حصن کیفا طراحی شد، شهر سفلی در نزدیکی پردیس موزه حصن کیفا (Hasankeyf Müzesi) در شبه‌جزیره‌ای است که پس از آبگیری سد شکل گرفته است. به این ترتیب، مسجد ار-ریزک (Er-Rızk Cami)، حمام آرتوکلو (Artuklu Hamam)، مسجد سلیمان (Süleyman Cami)، مسجد کوچ (Koç Cami)، مسجد کیزلار (Kızlar Cami) و آرامگاه زینل بیگ (Zeynel Bey Kümbeti) و باب میانی (Orta Kağı) و زاویه امام عبدالله (Imam Abdullah Zaviyesi) از طریق روش‌های حفاظتی معماری با تقسیم‌بندی به بلوک‌ها و عناصر واحد و به‌کارگیری تکنیک‌های پیشرفته مهندسی، به‌طور کامل جابه‌جا شدند. برخی از سازه‌ها با استفاده از تکنیک‌های ساخت‌وساز سنتی بازسازی شدند. بنابراین، یکپارچگی معماری آنها احیا شد. بخشی از مجموعه یاماچ (Yamaç Külliyesi) که تا حدی تحت تأثیر آب سد قرار گرفته، در زیر آب به نمایش گذاشته شده است، اما قسمت‌های دیگر بازسازی و در مکان اصلی خود به نمایش گذاشته شده‌اند.

آرامگاه زینل بیگ

این آرامگاه برای زینل بیگ، پسر اوزون حسن، حاکم آق قویونلو، در دوره سلطنت آق‌قویونلوها (۱۴۶۲-۱۴۸۷) ساخته شده است. در کتیبه بالای باب شمالی آرامگاه زینل بیگ (Zeynel Bey Kümbeti) نوشته شده است که این آرامگاه در زمان سلطنت سلطان حسن (اوزون حسن) بهادرخان حاکم آق‌قویونلو برای پسرش زینل بیگ ساخته شده است. با این حال، هیچ تاریخی روی کتیبه ذکر نشده است. آنچه مشخص است این است که زینل بیگ در جریان نبرد اوتلوق‌بئلی در سال ۱۴۷۳ بین عثمانی و آق‌قویونلو به شهادت رسیده است. بنابراین فرض بر این است که این آرامگاه در ربع آخر قرن پانزدهم ساخته شده است. در کاشی‌کاری‌های قسمت داخلی طاق تورفته نام استاد کاشی‌کار «پیر حسین» نوشته شده است.

کلمات «الله-محمد-علی» که روی ۳ ردیف کاشی دور سازه اصلی بیرونی نوشته شده است، زیبایی بیشتری به ساختار معماری این آرامگاه می‌بخشد. این سازه استوانه‌ای تنها نمونه از سبک معماری کلاسیکی است که از قرن چهاردهم میلادی از آسیای مرکزی تا آذربایجان رواج داشته است. این آرامگاه بیشتر به‌دلیل کتیبه‌ها و تزئینات کاشی‌کاری‌شده‌اش جذاب است.

حمام آل ارتق

در سواحل دجله، یک حمام آل ارتق (Artuklu Hamamı) با طراحی کلاسیک از خرابه‌های معروف به «حمام عثمانی» (Osmanlı Hamamı) یا «مسجد عثمانی» کشف شد. مشخص شده است که ساختمان مربوط به اواسط قرن دوازدهم، در زمان سلسله آل ارتق، بر اثر طغیان رود دجله فرو ریخته و در دوره عثمانی بازسازی شده است. رختکن همچنان وجود دارد. فقط بخش‌هایی از اتاق سرد، اتاق گرم و اتاق داغ باقی مانده است. این حمام تنها حمام باقیمانده در حصن کیفا است.

زاویه امام عبدالله

زاویه یک مجموعه ساختمانی در اطراف آرامگاه امام عبدالله است که از نوادگان حضرت محمد (ص) و از این رو بسیار مورد احترام مردم محلی است. زاویه در قرن دوازدهم و در زمان آل ارتق ساخته شده است. گمان می‌رود که این بنا قبلاً فرو ریخته و بعد در زمان سلطان ایوبی تقی‌الدین عبدالله (۱۲۴۹-۱۲۹۴) بازسازی شده است. کتیبه بالای ورودی نشان می‌دهد که این بنا در دوره آق‌قویونلوها در سال ۸۷۸ (۱۴۷۸ میلادی) مرمت شده است.

باب میانی

روی باب میانی (Orta Kapı) که یکی از ۴ باب ارگ است، کتیبه‌ای یک‌خطی با خوش‌نویسی به خط نسخ وجود دارد. بر اساس آن کتیبه، این باب در سال ۸۲۰ هجری (۱۴۱۶ میلادی) به دست سلطان سلیمان ایوبی ساخته شده است. «باب میانی» با طلسم‌های برجسته، برگ‌های نخل زینتی و نقوش اژدها مزین شده است که نشان‌دهنده هنر تزیینی و سنگ‌کاری ایوبی است.

مدرسه شهابیه

این مجموعه ساختمان بین سال‌های ۱۳۵۱-۱۳۵۴ میلادی به‌دست ملیک‌العادل شهاب‌الدین قاضی ساخته شده است. این مکان متشکل است از یک صحن احاطه‌شده با رواق‌ها و حجره‌های دانش‌آموزی در سه طرف، کلاس‌های درس، اتاق‌های معلمان و نمازخانه‌ها (مساجد) در قسمت جنوبی. حیاط بسته کوچکی در قسمت غرب مسجد اضافه شده است که گذرگاهی را به مدرسه متروکه مجاور آل ارتق باز می‌کند. یکی از اتاق‌های بزرگی که در طرفین ایوان در جنوب صحن قرار دارد، مقبره‌های شهاب‌الدین قاضی و سه پسرش را که بر اثر طاعون از دنیا رفته‌اند، و مقبره سلطان سلیمان (Sultan Süleyman Türbesi) را در خود جای داده است. سلطان سلیمان نمای شرقی مدرسه را بین سال‌های ۱۴۰۶ تا ۱۴۱۶ بازسازی کرد و یک مناره، ورودی تاج‌دار و یک فواره ساخته‌شده از سنگ تراش‌خورده را به مدرسه اضافه کرد که ظاهری تاریخی به مدرسه می‌دهد.

بر اساس کتیبه‌های روی پایه مناره، این مناره در سال ۱۴۰۷ به‌دست سلطان سلیمان ایوبی ساخته شده است. مسجد، مدرسه، عمارت (به محل‌های اطعام فقرا در مساجد دوره عثمانی عمارت گفته می‌شد) و مقبره‌هایی از جمله مقبره سلطان سلیمان متوفی به سال ۱۴۳۲ در منتهی‌الیه شرقی مجموعه وجود دارد. آلبرت گابریل این بنا را مسجد و اقامتگاه دراویش توصیف کرده است.

مسجد کوچ

از آنجایی که کتیبه‌ای وجود ندارد، معلوم نیست این بنا چه زمانی و به‌دست چه کسی ساخته شده است. به احتمال زیاد بنایی به‌جا مانده از قرن دوازدهم امپراتوری بزرگ سلجوقی است. در کنار معماری آن، تزیینات گچ‌بری محراب و درب ورودی محراب، از نمونه‌های نادری است که تا روزگار ما باقی مانده است.

مسجد کیزلار

مشخص نیست که مسجد (ایوبی) کیزلار (Kızlar Cami) در چه زمانی و به‌دست چه کسی ساخته شده است. در چهار گوشه صحن مرکزی، سازه‌های گنبددار قرار دارد. این مسجد یکی از مجموعه‌های آرامگاهی کمیاب در آناتولی است.

مسجد ار-ریزک

بر اساس کتیبه‌ای که در ورودی صحن وجود دارد، این بنا به‌دست ابوالمفاهر سلیمان، پادشاه حصن کیفا، در سال ۱۴۰۹ ساخته شده است. بخشی از عبادتگاه جنوبی بر اثر رانش زمین تخریب شد. پس از آن، مناطق جدیدی به دیوار شمالی حرم افزوده شد و به مسجد تبدیل شد. این بخش و نمای سردر ورودی صحن و ورودی تاج‌دار و مناره تا روزگار ما دوام آورده است.

مساجد مشاهده‌شده در معماری آل ارتق دارای سنگ‌کاری غنی با صحن داخلی رواق‌دار است. مناره آن دارای نمای مارپیچ دوگانه است. مهارت‌هایی که در ساخت درب تاج‌دار و دیوار حرم به کار رفته شبیه به سنت‌های ساخت‌وساز آناتولی و شمال سوریه است.

مجتمع یاماچ

یک مجموعه ساختمانی با مسجدی در مرکز آن در حفاری‌های سمت تپه شرقی شهر سفلی از خاک بیرون آمد که شامل خانه‌های غارنشینی به طرف شمال است. این مجموعه «مجموعه یاماچ (Yamaç Külliyesi)» نام گرفت. قسمت اعظمی از این مجموعه شامل یک مسجد، یک مدرسه، یک زاویه و یک حمام عمومی برای مردان مجرد (bekar Hamamı) است. برخی از ویرانه‌های مجموعه در زیر دریاچه سد حفظ شده است، در حالی که بخش‌های حرم و حمام در محل اصلی خود بازسازی و حفظ شده‌اند.

قلعه کاندیل

این قلعه بر روی تپه‌ای در روستای بولوک‌کوناک (هِرگِمو)، در ۶ کیلومتری شمال غربی ناحیه کوزلوک، در امتداد مسیر باستانی به ساسون ساخته شده است. این بنا در قرن چهارم به‌دست بیزانسی‌ها ساخته شد تا قلعه‌های شرق را کنترل کنند و از ورود نیروهای خارجی به منطقه ارزن جلوگیری کنند.

قلعه رابات

از آغاز تا پایان قرن چهارم، ایرانیان و بیزانسی‌ها برای تسلط بر منطقه ارزن با هم جنگیدند. در این دوره، بیزانسی‌ها برای مقابله با پاتک‌ها، قلعه‌های دفاعی متعددی را در مثلث ساسون، کوزلوک و بیتلیس ساختند. قلعه رابات در روستای یانیک‌کایا (رابات) در ۱۸ کیلومتری شمال منطقه کوزلوک یکی از آنهاست.

کتابخانه باتمان

کتابخانه باتمان که طراحی بیرونی آن به شکل یک کتاب است، کتابخانه‌ای چهارطبقه با مساحت کاربری تقریباً ۸۳۰۰ متر مربع است. مرکز باتمان که به‌عنوان بزرگترین کتابخانه منطقه متمایز و برجسته است، ظرفیت پذیرش ۱۲۰۰ کتابخوان را دارد. این کتابخانه مجموعه‌ای چندزبانه، به‌روز و گسترده را ارائه می‌دهد که برای همه نوع کتابخوانی از هر سنی جذابیت دارد و آن را به مقصد دلخواه دانش‌آموزان و دانشجویان، ساکنان محلی و گردشگران تبدیل می‌کند. 

کتابخانه باتمان میزبان کارگاه‌های زبان برای مطالعه زبان‌های خارجی و کارگاه‌های علمی برای کشف و حمایت از دانش‌آموزان با استعدادی است که می‌توانند در توسعه کشور نقش داشته باشند. علاوه بر این، امکانات تنیس روی میز، جعبه شنی و تخته دارت و همچنین باغی با محوطه‌ای برای پرورش میوه و سبزیجات در آن وجود دارد. 

این کتابخانه همچنین شامل سالن‌های بزرگ مطالعه و تحقیق و قسمت‌های مخصوص افراد دارای اختلالات بینایی و شنوایی و قسمت‌های مخصوص کودکان است. کتابخانه دوستدار کودک کمک قابل توجهی به شناساندن ترکیه در خارج از کشور کرده است: در نظرسنجی انجام‌شده توسط «فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری IFLA))» کتابخانه باتمان به‌عنوان یکی از سی‌ودو کتابخانه سراسر جهان که «شایسته قدردانی» است شناخته شد.

کتابخانه باتمان در همه روزهای هفته از ساعت ۰۸:۰۰ تا ۲۲:۰۰ خدمات‌رسانی می‌کند و هر سال پذیرای بالغ بر ۳۰۰٫۰۰۰ نفر از عاشقان کتاب است.